Zoeken naar wat niet gekend wordt

Boekrecensie van

Erik Borgman, Zielen winnen. Op zoek naar kerk buiten de gebaande paden (1)

De ondertitel van het boek doet vermoeden dat het een vervolg zou kunnen zijn op het geschrift dat Borgman eerder publiceerde: Waar blijft de kerk? Gedachten over opbouw in tijden van afbraak (2). Nou staat de positie van de auteur als hartstochtelijk verbonden met de katholieke kerk wel buiten kijf. In Zielen winnen belijdt hij immers niet alleen zijn overtuigd toebehoren tot de dominicaanse traditie en spiritualiteit, maar hij volgt met zijn beschouwingen in grote lijnen ook het ritme van het kerkelijke jaar. Daarbij zoekt hij voortdurend de bijbelse fundamenten voor zijn waarnemingen en inzichten. Vanuit die bewuste gekozen positie in de kerk onderzoekt Borgman echter duidelijk de signalen van evangelisch leven binnen en buiten de als gangbaar aangenomen grenzen van de katholieke kerk.

Spiritueel

Maar meer nog dan een boek met een kerkelijk karakter is het jongste geschrift van  deze theoloog wat mij betreft vooral een boek met een spirituele inslag. Dat komt niet alleen doordat veel van zijn beschouwingen zijn gebaseerd op eerder gehouden preken, overwegingen en lezingen. Maar het is met name omdat het belangrijkste onderwerp van het boek, de ziel, te proeven is in de leegte van de spaties en witregels. Vooral daar. Want de ziel beschouwt Borgman als de 'ruimte van gelijktijdig weten en niet weten wie we zijn' (p. 17). De ziel is de plaats waar het verlangen naar God en de onmogelijkheid om dit verlangen in het aardse leven te vervullen samen komen. Juist vanwege dit onvervulbare, maar ook onstilbare verlangen is 'de vrijheid van de ziel … de vrijheid in te gaan op wat zich aandient, je te laten bepalen door wat je overkomt (3) en je zo op ongekende en onvoorspelbare wijze te laten omvormen en vernieuwen.' (p. 18)



In vijfentwintig hoofdstukken snijdt Borgman vele onderwerpen aan, die als vraag, als inzicht of als waarneming het huidige denken over kerk en geloof bepalen. Religieus leven, Gods ultieme verbondenheid met mensen, hoop, Maria, Godverlatenheid, de betekenis van Petrus en Paulus – het zijn slechts enkele van de vele thema's die aan de orde komen. Voor mij het meest verrassende en inspirerende was wel het hoofdstuk (toevallig ongeveer in het centrum van het boek?) over de verborgen schat in de akker. Met een verwijzing naar wellicht de kortste parabel uit de evangelies (Matteüs 13,44) merkt de schrijver op, dat de man die de kostbare parel in de grond vindt niet enkel de schat koopt, maar de hele akker. Hij concludeert: 'Het rijk der hemelen is blijkbaar niet los verkrijgbaar, maar alleen als verbonden met de wereld. … De parabel van de schat in de akker zou dan suggereren dat de wereld is gekocht met het oog op de schat die erin verborgen ligt.' (p. 129) Als ik Borgman goed versta, dan zou dit erop neerkomen dat we 'het heilige in het alledaagse' (4) moeten zoeken en niet in de hoogverheven maar onbereikbare regionen van ons bestaan.

Ontvankelijk

Behalve heel inspirerend is dit boek van Borgman ook een zeer persoonlijk geschrift. Ik zou zelfs de stelling aandurven, dat hij met zijn overdenkingen ook op zoek is naar zijn eigen ziel. In het Nawoord getuigt hij daarvan door notities vrij te geven van een retraite die hij hield in 2014 en die veel voor hem betekend heeft. Het verhaal van de storm op het meer (Matteüs 14,22-33) is een eyeopener geworden: 'Ik herken in mijn eigen leven een veelheid van omstandigheden die lijken op die van Petrus die wegzinkt. Vaak vergeet ik dan echter dat ik daar ben omdat ik gevraagd heb daar geroepen te worden en daar ook geroepen ben. Ik kan dus ook gerust om hulp vragen, want Hij komt in wat niet te onderscheiden is van de chaos van storm en golven, mij tegemoet: "Wees niet bang, ik ben het" (Matteüs 14,27). … Zo worden situaties van pijn en angst en vertwijfeling dat het allemaal voor niets is, doorlicht als bij uitstek situaties van navolging en manieren om de nabijheid van Gods Gezalfde en diens redding te ervaren.' (p. 242v)

Het is juist deze houding van principiële ontvankelijkheid, ook en vooral in uitzichtloze en wanhopige omstandigheden, die het mogelijk maakt om te 'leven van wat komt'. En het is deze ontvankelijkheid voor Gods genade, die kerkmensen kan helpen om - door donkere, verwarrende en angstige tijden heen - het uitzicht en de hoop te laten behouden op het ultieme visioen: Gods koninkrijk, dat in deze wereld aanwezig is als de schat in de akker.
__________

(1) Baarn/Antwerpen 2017
(2) Baarn 2015
(3) Hiermee verwijst Borgman naar zijn Leven van wat komt. Een katholiek uitzicht op de samenleving, Utrecht 2017
(4) Zie mijn beschouwing op https://onderstebovengaan.blogspot.com/2015/04/het-heilige-in-het-alledaagse.html