Winst en verlies

Filmrecensie van The Visitor (2007)

Regie: Thomas McCarthy

Hij is geen onaardige kerel. Nogal op zichzelf. Heeft duidelijk het contact verloren met zijn eigen gevoel. Je ziet dat hij niet echt leeft. En je vraagt je al snel af wat er nodig is, zodat deze man weer tot leven kan komen?

Plichtmatig

Als professor in de economie aan de universiteit van Connecticut leidt Walter Vale (Richard Jenkins) een teruggetrokken bestaan. Hij is al een hele tijd weduwnaar, heeft een zoon die woont in Londen, maar er is geen contact. Hij geeft op de ingeroosterde tijd plichtmatig zijn colleges, schrijft net zo plichtmatig aan zijn vierde boek, en gaat met tegenzin, maar toch weer plichtmatig naar een congres in New York ter vervanging van zijn collega die met vervroegd zwangerschapsverlof is. Even plichtmatig maar zonder enige bevlogenheid volgt hij pianolessen bij alweer zijn vierde privélerares, wellicht om de gedachtenis aan zijn vrouw, die een geïnspireerde pianiste was, levend te houden.

In New York gaat hij voor de duur van het congres naar zijn appartement, dat hij al vele jaren niet gebruikt heeft. Daar treft hij tot zijn verbazing een Senegalese vrouw (Zainab) en haar Syrische vriend (Tarek) aan, die beide illegaal in Amerika verblijven. Ze wisten niet dat het appartement van Walter was, maar vertrekken meteen met hun spullen. Dan bedenkt hij zich en haalt Zainab en Tarek terug naar zijn flat.

Bezoeker

Tussen de bezigheden van het congres door leert Walter van Tarek spelen op de djembé. Dat maakt in hem een muzikaliteit los, die hij niet eerder kende. Het lijkt alsof hij daardoor (een beetje) makkelijker bij zijn eigen gevoelens kan komen. De afstandelijke man sluit vriendschap met de openhartige vluchteling. Hij neemt zijn eigen appartement in gebruik, maar is in zekere zin toch een bezoeker (The Visitor – enkelvoud!) in het bestaan van Tarek en Zainab. Hij verleent de vluchtelingen gastvrijheid in het besef, dat ze nergens anders terecht kunnen. In die zin laat hij deze mensen – de eersten sinds lange tijd – toe in zijn eigen bestaan.

Dan wordt Tarek in een metrostation opgepakt en gedetineerd wegens illegaal verblijf. Walter voelt zich verantwoordelijk. Hij bezoekt Tarek regelmatig en betaalt een advocaat voor hem. Tarek wil niet dat zijn moeder Mouna, die ook illegaal in Amerika verblijft, weet van zijn detentie. Het zou haar ongerust maken. Maar die ongerustheid komt tenslotte toch naar boven, omdat zij geen verbinding meer krijgt met Tarek's mobiele telefoon. Nietsvermoedend over Walters verblijf in het appartement staat Mouna opeens voor de deur. Walter kan niets anders dan haar de wrange waarheid vertellen.

Menselijke verhoudingen

Mouna weigert New York te verlaten, ook al kan zij als illegale vrouw haar zoon niet bezoeken in de gevangenis. Walter bezoekt trouw Tarek en laat hem, gescheiden door het raam van de bezoekersruimte, brieven lezen van Zainab en Mouna. Heel indringend vind ik de manier waarop in beeld gebracht is, hoe 'het systeem' zich opstelt ten opzichte van de individuele mens. Als de bezoeker zich meldt aan de receptie moet hij – om te kunnen communiceren met de dienstdoende receptionist – zich iedere keer bukken om door een kleine opening in het raam te spreken. Deze vernederende buiging wordt benadrukt doordat de receptionist intussen onaangedaan op zijn stoel zit aan de andere kant van het veiligheidsglas.

Toch is de film niet in de eerste plaats een aanklacht tegen het asielbeleid van de Verenigde Staten. Het gaat om de groeiende persoonlijke betrokkenheid van een enigszins gereserveerde intellectuele man bij het lot van mensen die huis en haard hebben verlaten om elders een nieuw bestaan op te bouwen, wetend dat ze voortdurend de kans lopen in die poging te worden gedwarsboomd door een mogelijke uitzetting. Tegelijkertijd zou je kunnen zeggen, dat de fijn getekende menselijke verhoudingen tussen Walter enerzijds en Tarek, Zainab en Mouna anderzijds in schril contrast staan tot de kille manier waarop de samenleving (vertegenwoordigd door de bewakers van het detentiecentrum) zich verhoudt tegenover individuele mensen die op zoek zijn naar een beetje geluk in hun bestaan.

Intussen is Zainab verhuisd van Walters appartement naar een heel bescheiden onderkomen bij een neef van haar. Walter biedt met enige aandrang Mouna een huisvesting aan in zijn flat. De dreiging dat Tarek wordt overgeplaatst naar een andere gevangenis, waar dan ook in de USA, hangt voortdurend in de lucht.

Terug

Er ontstaat een schuchtere vorm van vriendschap tussen Walter en Mouna als hij haar meeneemt naar een uitvoering van The Phantom of the Opera. Die nacht vertelt Mouna hem, dat zij de brief met haar eigen uitwijzingsbevel is 'kwijtgeraakt'. Ze beseft dat haar verblijf in Amerika illegaal is, maar raakte daar na enkele jaren zo aan gewend dat ze het uitwijzingsbevel uit haar geheugen heeft verbannen. Nu vraagt ze zich af, of dit mede aanleiding is voor de detentie van Tarek.

Onverwacht wordt Tarek uitgezet. Hij moet terug naar zijn land van herkomst. Mouna besluit haar zoon te volgen. Voor Walter blijft er niets anders over dan het bespelen van de djembé in het metrostation waar Tarek graag een vaste plaats zou hebben gehad.

Deelnemer

De slotscène is misschien wel de sleutelscène van het verhaal. Het bespelen van de djembé heeft Walter weer tot leven gebracht, je ziet hem daardoor 'losser' worden naarmate het verhaal vordert. Tegelijk maakt de plek waar deze scene zich afspeelt duidelijk, dat Walter een illusie rijker is: zijn inzet voor een legaal verblijf van Tarek in Amerika heeft niets opgeleverd.

Walters vriendschap met Tarek en later ook met Mouna maakt dat deze nogal terughoudende man gaandeweg ontdooit. Daardoor is hij niet enkel een bezoeker in, maar vooral een deelnemer aan het leven van mensen die als illegalen te boek staan. Ook al hebben zijn inspanningen niets opgeleverd, hij wil de herinnering aan Tarek eren door de djembé te bespelen op de plek waard diens arrestatie plaats vond. Dat niemand in het metrostation acht op hem slaat tijdens zijn levendige spel is wellicht tekenend voor de situatie: naarmate hij meer tot leven komt, heeft de anonieme samenleving minder boodschap aan hem.

Winst en verlies

Het verhaal van de film vind ik een mooie illustratie van het inzicht, dat Jezus zijn toehoorders voorhoudt in Lucas 9,24: 'Wie zijn leven wil redden, zal het verliezen, maar wie zijn leven (om mij) verliest, zal het winnen.' Als je krampachtig vasthoudt aan – in dit geval – je zorgvuldig opgebouwde academische status, dan kom je niet tot leven, dan is je bestaan een bloedeloos niet-leven. Maar als je dat durft lost te laten, als je jezelf durft te verliezen in het bestaan van andere, maatschappelijk kwetsbare maar tegelijk innerlijk krachtige mensen, dan kun je je eigen levenslust – ondanks alle illusies die er ook zijn – terug vinden.