De onbevangenheid van een kind

Filmrecensie van Brendan and the Secret of Kells (2009)

Regie: Tom Moore, Nora Twomey

Nergens in deze prachtige animatiefilm wordt duidelijk, dat het Boek van Kells een boek is dat de vier evangelies bevat. Alleen als je weet dat de monogrammen, die de nog lege bladzijden van het boek moeten vullen, de Griekse letters chi en rho zijn (de beginletters van ‘Christus’), kun je vermoeden dat het een evangeliarium betreft.

Voor het verhaal zelf speelt dat eigenlijk niet zo’n belangrijke rol. In het Ierland van de negende eeuw helpt de twaalfjarige Brendan zijn oom Cellach, die abt is van de abdij van Kells, om de kloostermuren te versterken tegen de dreigende invallen van de Noormannen. De kloosterlingen, evenals de dorpelingen die leven onder de bescherming van het klooster, worden met straffe hand aan het werk gehouden door de autoritaire, norse abt. Hij wil de schat van het geloof met alle mogelijke middelen beschermen tegen de barbaarse plunderaars uit Scandinavië.

Het Boek

Het symbool van dat geloof is het Boek, dat op het eiland Iona wordt geïllustreerd door broeder Aidan, een autoriteit op het gebied van kalligrafie en tekenkunst. Terwijl de dreiging van de invallende Noormannen toeneemt, lukt het Aidan de schat uit Iona nog in veiligheid te brengen in Kells. Brendan is meteen onder de indruk van de autoriteit van Aidan.


In zijn kinderlijke onschuld wil hij Aidan graag helpen het onvoltooide boek af te maken. De vriendelijke, ietwat vreemde illustrator geeft Brendan daartoe de kans door hem te vragen in het bos te zoeken naar eikels, waaruit een speciale groene inkt gemaakt moet worden. Enthousiast gaat Brendan op pad, zich niet bewust van de gevaren buiten de kloostermuren.

Wit

Hij krijgt hulp van Aisling, een kind-fee, geheel in het wit getekend, die soms ook de gestalte van een witte wolf aanneemt. De albino-gedaante van Aisling kan duiden op onschuld of puurheid in haar verhouding tot de natuur en tot ‘haar’ bos. Als de witte wolf later ook de leider van het roedel blijkt te zijn, kun je vermoeden dat de afwijkende kleur niet heeft geleid tot uitstoting. Het ongewone uiterlijk heeft juist geleid tot een krachtig en tegelijk dienend leiderschap, dat juist vanwege de abnormaliteit tot ontwikkeling is gekomen.

Terug in het klooster ontdekt Aidan de talenten van Brendan als illustrator. Hij vraagt hem zelfs om de nog lege bladzijden te voorzien van het chi- en rho-monogram. Maar om die opdracht te kunnen uitvoeren moet Brendan eerst op zoek gaan naar het ‘oog van Cumkilla’, een heilige edelsteen afkomstig uit de vroegere natuurgodsdienst van Ierland.

Opnieuw wordt hij geholpen door Aisling, hoewel deze zeer angstig is om het oog te ‘bevrijden’ uit de door een mythische draak bewaakte grot. Brendan (weer vanuit kinderlijke onschuld) overwint zijn angst, verovert het oog op het monster en brengt het tenslotte naar Kells.

De verhouding met zijn oom, de abt, wordt er voor Brendan niet beter op. Vanwege zijn ongehoorzaamheid belandt Brendan in een kerker. Maar opnieuw is het Aisling die hem helpt te ontsnappen en (samen met Aidan) het Boek in veiligheid te brengen als de Vikingen daadwerkelijk de abdij van Kells binnenvallen en plunderen.

Voor kinderen?

Het kinderlijke enthousiasme van Brendan, die ervan droomt net als Aidan een meester-illustrator te worden, doet vermoeden dat de film vooral geschikt en bedoeld is voor kinderen. Maar het is juist de spannende tegenstelling tussen de serieuze abt en zijn speelse en enthousiaste pupil, die erop wijst dat er ook een andere zienswijze mogelijk is. Het verschil tussen de twee ligt in hun bereidheid om risico’s te nemen. Terwijl Cellach probeert ieder mogelijk ongeluk buiten te sluiten, loopt Brendan de kans om in zijn missie te mislukken. Maar uiteindelijk slaagt hij erin, beter dan zijn oom, om ‘het geheim van Kells’ te bewaren voor de toekomst.

De verhouding tussen Cellach en Brendan is vergelijkbaar met die tussen Jezus’ leerlingen en de onbevangen kinderen; terwijl de leerlingen de kinderen ervan willen weerhouden om bij Jezus in de buurt te komen, stelt Jezus diezelfde kinderen, precies omwille van hun onbevangenheid, als voorbeeld aan zijn leerlingen. Alleen als je als een kind openstaat, zo houdt Jezus hen voor, ben je in staat om het geheim van het koninkrijk Gods te zien (Marcus 10, 13-16).

Een bijzonder aspect van de film is ook hoe de verhoudingen worden gezien tussen de christelijke en de paganistische godsdienst. Het oog van Cumkilla, in christelijke ogen van oorsprong een afgodisch instrument, wordt ingezet om de meest essentiële bladzijden van het manuscript van Iona te kunnen tekenen. Het oog wordt binnengehaald in het klooster, dat het centrum van geloof wil zijn. Is hier sprake van een christelijke annexatie of Umwertung van een afgodische voorwerp?

Ook in de persoon van Aisling, die heel dicht bij de natuur leeft, is het paganisme aanwezig. Toch kun je veel sympathie opbrengen voor haar bereidheid om Brendan te helpen zijn missie te voltooien. Misschien is dat wel wat hen bindt: dat zij beiden bereid zijn het avontuur aan te gaan, zich open te stellen voor wat zich aandient. Maar uiteindelijk is de moed van Brendan sterker dan die van Aisling, omdat hij het gevecht met de draak aangaat om het oog te veroveren, terwijl zij zich terugtrekt in haar angst.

Universeel

Tenslotte is er het anachronisme van de kloosterbevolking: de gemeenschap van broeders bestaat niet alleen uit Ieren, maar we zien ook een Italiaanse, een Russische, een Chinese, een Afrikaanse en een Duitse broeder. In de negende eeuw nog geheel ondenkbaar. Maar als verwijzing naar de universele heilsboodschap van het christendom een hele mooie vondst.

De stijl waarin het verhaal getekend is, wijkt sterk af van wat tegenwoordig gangbaar is met computer animated graphics. De randversieringen in bepaalde scènes doet wel wat denken aan de decoratie van de miniaturen, die we in veel middeleeuwse manuscripten tegenkomen. Origineel zijn ook de scènes waarop het beeld in drieën is verdeeld alsof je kijkt door hoge boogramen. Stijlvol, met veel gevoel voor symmetrie, en soms ook heel suggestief zijn de beelden met hun mooie kleuren een lust voor het oog.