De prijs van het overleven

Filmrecensie van Brødre / Brothers (2004)

Regie: Susanne Bier

Kun je leven met een zware persoonlijke schuld, ook al is die schuld jou opgedrongen? Is de dood van je medegevangene jouw eigen verantwoordelijkheid, ook al was het een keuze tussen zijn leven en dat van jezelf? Dit is het ondraaglijke ethische dilemma waarmee Michael als beroepsmilitair moet zien klaar te komen na zijn onverwachte terugkeer uit Afghanistan.

Het verhaal begint wanneer Michael Lundberg zijn broer Jannik afhaalt uit de gevangenis. De twee
mannen zijn erg verschillend van aard. Waar Michael zijn zaken goed op orde heeft, laat Jannik veel op zijn beloop. Orde, vaderlandsliefde en een mooi gezin zijn de belangrijkste waarden in het leven van Michael, terwijl zijn broer dit alles niet binnen zijn bereik heeft. Jannik is daarom niet ervan gediend, dat zijn broer – namens hem – excuses heeft aangeboden aan de vrouw die hij bij een bankoverval zwaar mishandeld heeft. Hij wil niet dat Michael verantwoordelijkheid neemt voor zijn daden.

Op missie

Tijdens het etentje, georganiseerd als afscheid van Michael die op VN-missie naar Afghanistan moet, gaat de sympathie van Henning (de vader van beide broers) duidelijk uit naar Michael. Else, de moeder, laat vooral blijken hoe blij ze is dat de familie weer eens helemaal compleet is. Natalia, de oudste dochter van Michael en Sarah, gedraagt zich nogal astrant bij het afscheid van haar vader; Camilla, de jongste, is erg aanhankelijk.

Tijdens de missie, wanneer Michael en zijn mannen op zoek moeten naar een vermiste radar-technicus, wordt hun helikopter zwaar onder vuur genomen. Ze storten neer. Er gaat een tragisch bericht naar Sarah en haar familie, dat Michael is omgekomen, maar zijn lichaam wordt niet gevonden. Na afloop van de herdenkingsplechtigheid zegt Sarah tegen een collega-officier van Michael, dat ze niet in zijn dood gelooft; dat zou ze immers moeten voelen.

Drang tot overleven

Beelden van de rit naar huis worden afgewisseld met flitsen, die de kijker vertellen dat Michael inderdaad nog in leven is. Hij wordt gevonden en gevangen genomen door de Taliban. Men sluit hem op bij uitgerekend Niels Peter Johansen, de vermiste radar-technicus. Deze man is vreselijk bang en heeft de baan in het leger alleen aangenomen omwille van zijn interesse in de techniek. Zijn angst is zo groot, dat hij zelfs niet in staat is om aan de Taliban de werking van een buitgemaakt geavanceerd wapen uit te leggen. Die taak neemt Michael op zich. De Taliban vinden Niels Peter een nutteloze mens. Reden genoeg voor hen om hem te willen doden. Maar die taak krijgt – onder dwang – Michael toebedeeld. Hij krijgt de onmogelijke keuze voorgehouden: zelf in leven blijven door Niels Peter dood te knuppelen of allebei sterven. Zijn drang om te overleven wint het...

Maar terug in zijn gevangenis neemt al snel de twijfel en de verbijstering bezit van Michael. Hij beseft dat hij zijn leven heeft gewonnen, maar zijn menselijke waardigheid is hij voorgoed verloren. Dit is het moment waarop je als kijker heen en weer wordt geslingerd tussen begrip en afschuw, tussen mededogen en walging. Het is ook de meest confronterende scene uit de film, want snoeihard komt de vraag op je af: wat zou ik zelf doen in zo'n situatie?

Totaal uit de hand

Intussen heeft Jannik, na de herdenkingsplechtigheid, de taak op zich genomen om de keuken af te bouwen, die Michael voor zijn vertrek niet klaar heeft kunnen krijgen. Er ontstaat een schuchtere toenadering tussen Sarah en Jannik, die beiden nog in de veronderstelling zijn dat Michael is omgekomen. Kort daarna komt het ontstellende bericht, dat hij is gevonden en bevrijd uit handen van de Taliban.

Maar de Michael die terug komt, is niet meer de Michael die op missie is gegaan. Zo maakt hij zonder enig overleg een geheel andere indeling van de keukenkastjes, die door Jannik zijn aangebracht. Ook neemt hij een simpel grapje van zijn dochters veel te serieus op. En hij verzwijgt voor zijn superieuren in het leger, wat er precies gebeurd is in het kamp. Hij meldt weliswaar dat hij Niels Peter Johansen heeft gezien, maar verder doet hij er het zwijgen toe. Ook Sarah's poging om Michaels stilzwijgen te doorbreken blijft vruchteloos.

Na het verjaardagsfeest van Camilla loopt de situatie totaal uit de hand. Striemend is Michaels verwijt dat Sarah niet begrijpt, wat hij heeft moeten doorstaan om weer bij haar te kunnen zijn. In zijn woede vernielt hij de hele keuken, bedreigt Sarah en de kinderen met de dood, gaat in gevecht met zijn broer die intussen is gearriveerd, en weet zelfs de inmiddels gewaarschuwde politiemannen onder schot te houden met een in de  verwarring buit gemaakt pistool. Uiteindelijk laat hij zich overmeesteren en in de boeien slaan.

De prijs betalen

Na Michaels veroordeling zoekt Sarah hem op in de gevangenis. Ze wil van hem weten wat er echt gebeurd is. 'Nee, dat wil je niet,' is zijn eerste reactie. Maar Sarah dringt aan, tot hij tenslotte de waarheid vertelt. Dat is het moment, waarop hij zijn gevoelloze houding laat varen.

De prijs die Michael moet betalen om te overleven, dat wil zeggen om weer als mens te kunnen leven, is dat hij onder ogen moet leren zien, waar hij verantwoordelijk voor is. Door zijn gruwelijke daad niet bespreekbaar te willen maken, door te verzwijgen wat hij heeft gedaan, gaat hij zijn zijn verantwoordelijkheid uit de weg. Dat belemmert hem het contact met zichzelf – en in het  verlengde daarvan ook met Sarah en met iedereen in zijn omgeving – te herstellen. Hoe apert inhumaan het ook is, wat Michael heeft gedaan, zijn menselijke waardigheid kan hij alleen herstellen als hij zich verzoent met zijn eigen daden door ze werkelijk onder ogen te zien.

Niet wie zijn geschonden menselijkheid ontkent is tenslotte de sterkste, maar wie bereid is haar onder ogen te zien.