De eerste meter

Over de encycliek Laudato Si

Inleiding bij de studie- en bezinningsmiddag

op 25 september 2016 te Heinkenszand

Iedere marathon begint met het afleggen van de eerste meter. Het is een lange weg die wij moeten gaan, als we de aanbevelingen van paus Franciscus serieus nemen. In Laudato Si pleit hij ervoor om zorgzaam om te gaan met onze aarde en om rechtvaardige verhoudingen tussen arm en rijk te bevorderen. De eerste meter... die proberen wij vanmiddag te maken.

Het boekwerk heeft een rode kaft gekregen, maar de brief van paus Franciscus werd al heel snel de groene encycliek genoemd. Tegelijk moeten we goed beseffen, dat deze groene encycliek in zekere zin ook een rood tintje heeft, als je de manier waarop de paus het onderwerp uitwerkt in aanmerking neemt. Want in het politieke spectrum zou je de brief een plaats aan de linkerzijde moeten geven. Dat heeft te maken met de onderlinge samenhang die de paus benadrukt tussen enerzijds zorgzaam omgaan met ons leefmilieu en anderzijds het werken aan meer rechtvaardige verhoudingen in de wereld waarin wij leven. Zo schrijft hij: 'Tegenwoordig kunnen wij er niet onderuit te erkennen, dat een ware ecologische benadering altijd een maatschappelijke benadering wordt, die de gerechtigheid moet integreren in de discussie over het milieu, om zowel naar de kreet van de aarde als naar de kreet van de armen te luisteren.' (n. 49)


De onwaarschijnlijk grote belasting van het leefmilieu, veroorzaakt door onze manier van leven, met de opwarming van de aarde als gevolg, is van enorme invloed op bijvoorbeeld de leefomstandigheden van arme boeren op het zuidelijk halfrond. 'De armsten bouwen noodgedwongen op de slechtste locaties hun hutjes, naast rivieren die regelmatig overstromen, naast vuilnisbelten. Arme boeren zijn bijzonder kwetsbaar voor schommelingen in het weer. Wanneer een oogst is mislukt door droogte of juist door hevige storm, zijn er ook geen zaden voor een volgend seizoen. Het gevolg is een armoedecyclus, want ze hebben niks meer. Grond, huisvesting, honger, dat hangt allemaal samen.' (Zuster Elly Verrijt in Special Missionaire Agenda, september 2015, p. 6)

Zo concreet mogelijk

Wij zijn vandaag hier bijeen om ons te bezinnen op de vraag, op welke manier wij zelf een bijdrage kunnen leveren aan een goede benadering van deze problematiek. Het is daarom van groot belang dat wij dit enorme probleem (met gevolgen op mondiaal niveau) proberen terug te brengen tot hanteerbare proporties. Alleen dan zullen we in staat zijn om ook werkelijk een bijdrage te leveren zowel aan betere aandacht voor ons leefmilieu als aan het werken aan meer rechtvaardige verhoudingen. Dat betekent, dat we zo concreet mogelijk moeten zijn in het zoeken naar begaanbare wegen, in het hanteren van eventuele actiemodellen en handelingsperspectieven. En dat wij het zoeken naar goede ingangen en begaanbare oplossingen zo klein mogelijk, zo dichtbij mogelijk houden. Daar gaat het om. Telkens onszelf de vraag stellen: wat kan ik doen, wat kan mijn bijdrage zijn?

Maar behalve een zo concreet mogelijke aanpak is er nog een andere kwestie van belang. Namelijk dat wij onze motivatie om met deze vragen bezig te blijven op peil moeten houden. Want je motieven, de redenen waarom je dingen doet, dat zijn de drijfveren die je op gang houden. Als gelovige mensen zoeken wij die motivatie graag in onze spiritualiteit. Ook daaraan besteed paus Franciscus aandacht in zijn groene en rode encycliek (naast overigens een gedegen analyse van de problematiek en een aantal richtlijnen voor oriëntatie en handelen). Het laatste hoofdstuk van Laudato Si is helemaal gewijd aan wat de paus noemt 'Ecologische opvoeding en spiritualiteit'. En daar wil ik graag wat uitvoeriger bij stil staan, omdat die spiritualiteit de motor is van ons handelen en van onze wil om de dingen aan te pakken.

Elkaar toebehoren

Willen we onze inzet voor leefmilieu en gerechtigheid daadwerkelijk tot uiting brengen, dan zullen we ons ervan bewust moeten worden, dat alle mensen op aarde iets delen met elkaar, namelijk 'een gemeenschappelijke oorsprong, een aan elkaar toebehoren en een door allen gedeelde toekomst. Dit basale bewustzijn zou de ontwikkeling van nieuwe overtuigingen, nieuwe gedragingen en levensstijlen mogelijk maken,' (n. 202) aldus paus Franciscus. Het mag duidelijk zijn, dat zo'n bewustzijn van gemeenschappelijkheid niet vanzelf ontstaat. Het moet gevoed en gevormd worden: in onderling gesprek, in dialoog en gezamenlijk optrekken, in uitnodiging en wederzijdse uitdaging. Het bewustzijn van gemeenschappelijkheid, het wederzijds op elkaar betrokken zijn, dat vraagt dus om aanpassing over en weer. Het vraagt om het overstijgen van onze ik-gerichtheid.

In de christelijke traditie noemen we dat: bekering. Bekering is een woord dat in onze hedendaagse oren nogal zwaar klinkt, maar ik gebruik het met opzet. Bekering, jezelf naar een andere richting keren: dat is waar het om gaat als wij de uitdaging van ons leefmilieu en van meer rechtvaardige verhoudingen serieus nemen. De paus spreekt zelfs over een ecologische bekering. Hij zegt: 'De roeping behoeders van Gods werk te zijn, praktisch handen en voeten te geven, vormt een wezenlijk onderdeel van een deugdzaam bestaan. Het is niet iets vrijblijvends en evenmin een secundair aspect van de christelijke ervaring.' (n. 217) 'Een ecologische bekering die een dynamiek van duurzame verandering te weeg wil brengen, vraagt ook om een gemeenschappelijke verandering.' (n. 219)

Behoeders

Als christenen zijn wij dus geroepen om behoeders te zijn van de aarde, die wij ervaren als het scheppingswerk van God. Juist in onze gemeenschappelijkheid, in onze gedeelde verantwoordelijkheid, kunnen wij elkaar uitnodigen en uitdagen om serieus werk te maken van leefmilieu en rechtvaardige verhoudingen. Wij hebben allemaal elkaar nodig, ongeacht onze politieke achtergrond of gelovige overtuiging, ongeacht onze maatschappelijke positie of huidskleur. Met elkaar mogen wij aandacht hebben voor de waarschuwing van paus Franciscus, als hij zegt: 'het verdwijnen van de nederigheid in een mens, die mateloos in vervoering is gebracht door de mogelijkheid alles onbeperkt te overheersen, kan er alleen maar mee eindigen dat dit aan maatschappij en milieu schade toebrengt.' (n. 224) In contrast daarmee wijst Franciscus ons een andere weg, een nieuwe mogelijkheid: 'Soberheid, die onbevangen en bewust wordt geleefd, werkt bevrijdend. … Men heeft weinig nodig om toch vervuld te leven.' (n. 223)

Minder is meer, zo zou je de strekking van Laudato Si kunnen samenvatten. Minder is meer. Minder belasting van het milieu is meer rechtvaardigheid in onze onderlinge verhoudingen. Minder ik-gerichtheid is meer gerichtheid op elkaar. Minder hebben is meer zijn. Zo kunnen we van de aarde steeds beter ons gemeenschappelijk huis maken. Zo kunnen wij de eerste meter afleggen